А  Ц І  Б Ы Ў  

               М А Т А Ц Ы К Л Е Т?

“Толькі не вынаходзь ровар,” - параіў Ёрган свайму малодшаму калеге. Але Герберт зрабіў па-свойму. Ён распрацаваў выключна арыгінальны ровар - з 118-ці кубовым рухавіком пад сядзёлкам. Гэты “каняжына” мог разганяцца да 60 кіламетраў у гадзіну. Навінка адразу стала карыстацца вялікім попытам…

Вебер сядзіць у маленькім пакойчыку на Іжэўскім заводзе і глядзіць на шэрыя сцены такімі вачыма, быццам перад ім дзівосныя малюнкі. Ах гэтыя ўспаміны! Вось ён падлеткам гуляе каля дома, а вось -  ходзіць у школу, а вось - задыхаецца ў акопе… Атручаны газамі і камісаваны з фронту Першай Сусветнай вайны, малады хлопец пачынае займацца вынаходніцтвам. Ён будуе аўтамабіль з паравым рухавіком. Разлік просты. Маўляю, у канцы вайны бензіна не хапае, і канструкцыя прыйдзецца дарэчы.

Самаўпэўнены Герберт з’яўляецца з прапановай да мясцовага прадпрымальніка - уладальніка заводзіка па вырабу дэтанатараў Ёргана Рассмусена. Таму машынка спадабалася. Ён робіць некалькі экземпляраў і прапануе іх вайскоўцам. Але Першая Сусветная вайна скончана. І праект спазьніўся. Негледзячы на гэта, таленавіты хлопец не спяшаецца тапіць сваю няўдачу у бутэльцы шнапсу. Ен робіць першы матацыклет, а потомы яго мадэфікацыю - DKW E-206 з рухавіком 206 куб. см. Удасканаліўшы гэтую мадэль, Герберт распрацаваў RT-100. Літары “RT” азначалі Reichstyp – імперскі тып. І, ў рэшце рэшт, у 1939-м з’явіуся RT-125 з  ноў-хаў таго часу – нажным пераключальнікам бегаў.

    З 1941 года  вермахт прымае на ўзбраенне гэты цуд тэхнікі. А з 1943-га з'яўляецца яго вайсковая мадэфікацыя RT 125-1 зцалкам чыгунным рухавіком. Маленькі, але вытрымлівы, прыдатны да палявых умоў, матацыкл знайшоў сябе на ваенных дарогах. Ён адрозніваўся ад сваіх мірных братоў большай ёмістасцю бензабака, віхравым паветраным фільтрам і шэра-сінім альбо аліўкавым колерам. Нават ствараліся манеўраныя матацыклетныя войскі…

Эквілібрыст!

Герберт перавёў вочы на стол.. Перад ім ляжалі накрысы матацыкла ІЖ-49. Ягоная вынаходка па загаду саветаў. А да гэтага быў “Масква М1А”, якому далі мянушку “Макака” – бо кіроўца сядзеў на ім ў адмысловай позе…

            Да, усе жыццё, амаль што ўвесь лёс геніяльнага канструктара былі непарыўнымі з лёсам “маленькага цуда” –матацыкла маркі DKW (якая насамрэч гучыць як “паравой моцы рухавік” – астатак ад першай машынкі)! Яго трыўмф і, магчыма, пагібель абвяшчалі гэты тры ракавыя літары! Пасля вайны завод, які працаваў на вермахт, быў перавезены ў Маскву, а ягоныя супрацоўнікі ўзятыя ў палон. (Ён памёр пры таемных абставінах на 51-м годзе жыцця, далёка ад радзімы ў Іжэўску)…

Рэкляма DKW

            Але, гледзячы на накрысы  і разважаючы аб нечым сваім, Вебер яшчэ не мог прадбачыць свайго лёсу. Ён думаў аб сваім прыяцеле – алімпійскім чэмпіёне Гансе Вельке, якому прапанаваў “абкатаць”матацыкл ва ўмовах вайны і падрабязна апісаць свае ўражанні. Як ні круці, але нават і зараз у Герберце яшчэ не згас вынаходніцкі азарт.

            Пэўна канструктар, які здолеў зрабіць “маленькі цуд” ў галіне тэхнікі, спадзяваўся на “вялікі цуд” выратавання ад бальшавікоў…

            Аднак “бацька” матацыкла не мог дапусціць, што ягоная парада апынецца  для Вельке жорсткай пастановай. І тым больш нават не марыў, што ягонае нямецкая “дзіця” стане “сапраўдным беларусам”. Бо гаўляйтар Кубэ, шануючы прагрэс і ўпэўніўшыся ў выбранасці  і руплівасці падначаленых, загадаў пачаць выраб нямецкіх матацыклаў пад маркай “Менск”. 

Вы нідзе не знойдзеце гэтыя факты, якія пільна хаваюцца і дагэтуль, як і месца, дзе вырабляліся першыя “менскачы”, бо афіцыйна прынята лічыць датай іх народзінаў 1951 год – калі матацыклы “Масква”, “зкамуніздзіныя” з  DKW, пачалі вырабляць ў Менску пад аднайменнай назвай…

                 

                                                                                     "Мінск" М1А

"Масква" М1А

Але вернемся думкай у тое далёкае ліхалецце, каб прасачыць лёс любімца фюрэра, Ганса Вельке, які ў 36-м годзе на Алімпіядзе ў Берліне кінуў ядро на 16,2 метра і першым сярод арыйцаў устанавіў алімпійскі рэкорд. У той час ён узначальваў узвод 118-га батальёна паліцыі. Вельке быў гонарам нацыі, яго шкадавалі, накіраваўшы на адносна бяспечную службу. Але ж ад лёсу не ўцячы…

Ранкам 22 сакавіка 1943 года колькі партызан з брыгады “дзядзькі Васіля” самавольна, без загаду, вырашылі зрабіць вылазку і парушыць электралініі, каб з засады пастраляць немцаў, якія прыедуць іх рамантаваць. Гэта паказальная “гульня” лясных братоў абярнулася агульнавядомай трагедыяй Хатыні…

Ганс выціскаў пад 70, елкі несліся збоку як ашалелыя, вецер, нягледзячы на капялюш, шумеў у вушах… Ён нават пашкадаваў, што ў паспеху не надзеў шлем. Вельке адчуваў моць рухавіка пад сядзёлкам і ўпэўнена крочыў наперад. Да, гаўляйтар не памыляўся! Гэты “Менск” дасі фору самаму DKW!

Гаўляйтар-матацыкліст!

Кубэ з алімпіяды патраніраваў маладога спартсмена. І зараз Ганс удзячны яму за прапанову тайна абкатаць менскі

матацыклет, каб вызначыць ягоныя плюсы і недахопы. Вельке пачаў ужо складаць уяўны партрэт матацыкла…

 Суправаджаючая яго машына з падначаленымі афіцэрамі і салдатамі крыху адстала…

“Айда!” – грукнуў нехта з “мсціўцаў”. І партызаны хутка адступілі ў вёску Хатынь, нарушыўшы ўласны загад не хавацца ў вёсках, каб не правакаваць карнікаў…

На дарозе ляжаў перакулены “Менск” і нежывы Вельке. Напужаныя немцы клапаціліся побач. Яны выклікалі батальён Дэрлівангера з Плешчаніц, які спаліў Хатынь з амаль што ўсімі жыхарамі…

Аб гэтай трагедыі напісана шмат артыкулаў і кніг, яна стала сімвалам фашысцкага генацыду у Беларусі (хаця потым высветлілася, што палілі вёску ўкраінскія і расейскія бандыты і былыя афіцэры Чырвонай арміі, якіх захапілі ў палон).

 А лёс “маленькага цуда”з Менску ніхто і не збіраўся прасачыць. Па-першае, Кубэ не пажадаў, каб ягоны капрыз з матацыклам стаў агульнавядомым і дайшоў да фюрэра. А таксама спрыяў негатыўнаму стаўленню да менскай маркі. Па-другое, партызаны былі ўжо і самі не рады таму, што без загаду забілі афіцэра, з-за якога загінулі невінаватыя людзі. Таму у справаздачных дакументах з таго і гэтага боку фігуравалі толькі аўтамашына, на якой быццам бы ехаў чэмпіён, і грузавік з суправаджаючымі салдатамі. (Дарэчы, калі грузавік сапраўды існаваў, навошта было выклікаць падмогу с Плешчаніц?).

Ў хатынскай справе і гібелі Вельке шмат белых плямаў, якія, пэўна, ніколі не высвятляцца. Вядома толькі, што Ганса Вельке пахавалі на так званых акупантамі “могілках герояў” разам з іншымі афіцэрамі вермахта. Яны знаходзіліся насупраць калонаў галоўнага ўваходу ў Акадэмію навук. А потым немцы перанеслі іх  насупраць Маскоўскіх  могілак. Дзе пахаваны Герман Вебер невядома. Кубэ спачывае ў Нямеччыне.

Вяселле  ва В'етнаме (красавік 2015 г.). У вясельным картэжы - 40 матацыклаў "Мінск"!

Так, ўсе дзеячыя асобы гэтай ненаўмыснай інсцэніроўкі даўна пайшлі з жыцця. Дарэчы, пайшлі трагічна. Быццам над імі вісеў лёс. А DKW зазнаў шмат ператварэнняў, прыняўшы, акрамя беларускага, японскае (Ямаха), амерыканскае (Харлей), венгерскае, польскае і іншыя “грамадзянствы”. Бо ўсе гэтыя славутыя маркі паходзяць з “дзіця” Германа Вебера, усе яны – “браты па крыві”. Але самым распаўсюджанным за суадносіны кошту і якасці стаў наш “Мінск”, якому належыць амаль што ўвесь свет! “Унукі” і “праўнукі”  DKW лётаюць па аўтабанах, дарогах і лясных сцежках ўсіх краін, праслаўляючы талент свайго заснавальніка. Здаецца, Герман  Вебер і не марыў аб гэтым.

НАВОШТА ГАЎЛЯЙТАРУ ПРЫМАЧ?

Згадзіцеся, фантастычная рэч – старыя пажоўклыя здымкі. Глездячы на іх, быццам уяўляеш сабе рысы былых эпохаў: людзі і рэчы паўстаюць нібы перад вачыма. Ты як бы падглядваеш ў замковую шчыліну часу. Асабліва прываблівыя для мяне – паштоўкі з фотаздымкамі роднай Беларусі, асабіста Менску, дзе нарадзіўся. Аб кожным фатаздымку магчыма, уключыўшы фантазію і ўяўленне, складаць апавяданні і легенды. Што я іншы раз і раблю ў адпаведнасці з асабістымі ўражаннямі і натхненнем…

Вось і зараз каля мяне цікавыя здымкі, часоў акупацыі краіны ў гады Другой Сусветнай вайны. На іх адлюстраваны асабістыя пакоі гаўляйтара Беларусі Вільгельма Кубэ, пра забойства якога напісана шмат амаль што дэтэктыўных артыкулаў  і кніг. Сталовая, кабінет, гасцёўня… Вось знакаміты па культаваму фільму “Гадзіннік спыніўся апоўначы” раяль, кветкі у вазе… Ба, а  гэта што за дзівосная рэч? Насупраць вакна, на століку стаіць прымач. Ды не абы які і нават не нямецкі, а, на уважлівы позірк, вельмі знаёмы. Дзе я нядаўна бачыў нешта падобнае? Ну, вядома, калі аднойчы ў роздуму пазіраў на сваю выратаваную радыёлу "Мінск" Р-7, якая безпрытульна чакала мяне на ходніку. Яе бездакорны дызайн быў нібыта даваенны. Але гэтую мадэль зрабілі значна пазней.

Можа гэта знакаміты “КІМ” – Камуністычны Інтэрнацыянал Моладзі, зроблены перад вайной у Менску. А, можа, падобны на яго, як дзве кроплі вады, “Harold” – шэдэўр віленскіх майстроў, выдатна скампіляваны мінскімі?

Каб адказаць на гэтае пытанне, трэба не проста праштудзіраваць пэўную інфармацыю, а нібы “нырнуць” ў той даўні час, апынуцца думкамі у рэзідэнцыі гаўляйтара, нават разважаць як Кубэ… Прызнацца, цяжка і нават жахліва ўявіць  сябе ў вобразе “ката беларускага народу”… Але ж нельга пісаць пра гістарычныя падзеі, апрануўшы “белыя пальчаткі”. Як і прасачыць лёс любой рэтра рэчы адмежавана ад лёсу яе ўладальніка…

            Вільгельм глядзеў на квітнеючы сад за акном. Праз эфірныя перашкоды  лілася бадзёрая музыка. Ён падышоў да прымача і пачаў круціць колца, каб злавіць патрэбную хвалю…  Гаўляйтар слухаў толькі Бі-бі-сі, каб аб’ектыўна ацэніваць становішча на фронце…

            Вільгельм міжвольна загледзіўся на прыгожы арэстакратычны прымач з корпусам чырвонага дрэва. Да, частка “фон”, якую ён знарок прыляпіў да свайго прозвішча, насамрэч падыходзіла болей да яго. Бо Кубэ нарадзіўся ў сям’і простага яфрэйтара, а гэты прымач паходзіў са сталіцы Вялікага Княства Літоўскага. Аднак “бацькамі” яго былі тры простых віленскіх габрэя – Навум Левін і браты Самуіл і Грыша Хволесы. У пачатку стагоддзя прадпрыймальныя кампаньёны адкрылі ў Вільні на вуліцы Віленскай невялікую краму па продажу радыётавараў. Але, як вядома, апетыт прыходзіць пад час ежы. Таленавіты інжынер  Грыша, знаходлівы Самуіл і багаты Навум пачалі выпускаць прымачы, якія уваходзілі  ў моду. Дырэчы,  толькі 20 працэнтаў дэталей у іх не былі роднымі, а купляліся за мяжой. 
             Вельмі хутка яны адкрылі і свой завод на вуліцы Шаўчэнкі. І перайшлі ад старых лямпавых мадэлей да гэтэрадыёдных. Віленскія “Рэгент”, “Гарольд” і “Камандор” грымелі па ўсёй Еўропе, нават апярэджваючы славутыя мадэлі маркі “Філіпс”. У тутэйшага габрэйска-ліцвінскага брэнду “Электрыт” была вялікая будучыня…

              Габрэі  звыклыя да пагромаў. Для Левіна і Хволесаў  ім у пераносным сэнсу стала акупацыя Вільні савецкімі войскамі. Толькі саветы не разбурылі “Электрыт, а проста “скралі” для сваіх мэтаў. Сумесна з абсталяваннем і 20-цю тысячамі гатовых прымачоў  у Менск вывезлі і выключных майстроў. І ўжо тут, на месцы завода з немілагучнай  назвай “Дрэваабробачнік” стаў працаваць  электралямпавы завод імя Молатава. І, зразумела, першай "прадукцыяй" яго былі… "скрадзеныя” віленскія прымачы, якія змянілі  назвы на ідэялагічна вытрыманыя “КІМ”, “Піянер” і “Маршал”... (Хто ведае, які прымач належаў гаўляйтару – новы мінскі “КІМ”, ці віленскі “Рэгент” са складу? А можа, увогуле, “Гарольд”, сугучны з імем яго старэйшага сына ад жонкі Аніты – Геральда?...)…

"Гарольд" 

         Але мы адцягнуліся ад гаўляйтара… Кубэ любаваўся прымачом з нейкім міфічным настроем, ён відавочна прадстаўляў гэтых кемлівых і разумных віленскіх габрэяў і міжвольна параўноўваў  іх з галоднымі, збітымі, падобнымі на жывёл, вязнямі мінскіх гета, адно з каторых знаходзілася як раз  на тэрыторыі  радыёзавода. Там здабыў і падараваў яму гэты прымач сваяк Аніты – габрэй Карл Левенштэйн, які працаваў ахоўнікам гэтага гета. 
          Кубэ быў адукаваным чалавекам, ён скончыў Берлінскі ўніверсітэт, ведаў лацінскую і грэцкую мовы, пісаў артыкулы і сцэнарыі, быў гісторыкам і, верагодна, масонам, цікавіўся паходжаннем высокатэхнічных рэчау. Ён ведаў “біяграфію”  былога “Электрыта” і, мабыць, першым прапанаваў выкарыстаць магчымасці мінскага завода для выпуску сістэмаў навядзення зброі “ФАУ-1” і “ФАУ-2” (Гэтая версія аб прадукцыі завода, быццам знарок абнесенага калючым дротам, сапраўды верагодная)…

Аніта з дарослымі сынамі

"Маршал"

           … У пакой зайшлі жонка Аніта і ад’ютант Карл Вільдэнштэйн… Адарваўшыся ад сваіхдумак, Кубэ пайшоў вячэраць. Але з галавы не выходзілі гэтыя два Карлы: Левенштэйн і Вільдэнштэйн. Адзін прымушаны гінуць у гета, другі п’е шнапс  у цёплай сталовай. Абодва нарадзіліся у Германіі. У абодвух светлыя валасы і блакітныя вочы. У чым розніца паміж імі?  І як ён - асветнік, эстэт, чалавек з гуманістычнымі поглядамі - можа ганарыцца вынаходствам габрэяў, адначасова вымушаны знішчаць іх тысячамі, падпарадкоўваючыся фашысцкай дактрыне аб “непаўнавартасці” іншых расаў  і выбранасці арыйцаў?..

            Хто ведае, якія думкі на самай справе прыходзілі ў галаву гаўляйтара Беларусі, калі ён слухаў беларускі прымач альбо п’есу у адкрытым па яго загаду Беларускім драматычным тэатры. Прынята лічыць, што Кубэ знарок  падладжваўся  да насельніцтва, каб яно не ішло ў партызаны і добра працавала на вермахт. Лічыцца, што ў гэтых мэтах ён загадаў прапагандаваць ідэю арыйскага паходжання беларусаў: па Менску  нават ездзілі машыны, з якіх немцы ў рупар тлумачылі гэта жыхарам.

            Хутчэй за ўсё, гэта праўда. Але тады чаму Кубэ, рызыкуючы жыццём, пісаў фюрэру пра выключнасць беларускіх габрэяў  і нават прыдумаў факты з біяграфіі Левенштэйна, каб  выратаваць  яго ад немінучай смерці ў Асвенцыме? Чаму дэманстратыўна выйшаў  з СС яшчэ ў трыццаць шостым годзе, а сваю ахову даручыў не СД, а штурмавікам? Чаму арганізаваў пры генкамісарыяце аддзел ранішняй і старажытнай  гісторыі Беларусі і раскопы каля вёскі Курганы? І хто, насамрэч, паляваў на гаўляйтара?..

Дзеці у машыне Кубэ

            Пытанні без адказаў… Шквал  эмоцый і дапушчэнняў… А перад вачыма – ўсяго ж кавалачак фотапаперы з адбіткам часу… І цікавы фартоўны прымач – каталізатар аўтарскіх думак, рэч з неверагодным лёсам.

                                                                                                        

           

            …

                             

                ХОРТАВЫМІ ШЧАНЮКАМІ

       АЛЬБО КУЛЬТАВЫМІ РОВАРАМІ?

Лазар нервова хадзіў узад-уперад па канторы. Думкі блыталіся ў галаве: перашкаджалі гоман  разношчыка газет і скрогат металу. Там, за сцяной, у цэхе, дзе раней рабілі металічны шырспажыў, нараджаўся цуд прагрэсу і цывілізацыі – новенькія ровары маркі «Нёман». Калі быць дакладнымі, ноу-хау  вынаходзіць не прыйшлося – ровары былі скампіляваны з лепшых нямецкіх наўзораў і  мадэрнізаваны з улікам асаблівасцей беларускай глыбінкі.  Рама, крылы, драўляныя абады, спіцы дыяметрам 2 мм вырабляліся пад колы памерам 28х2 дзюймы, скураныя сядзёлкі загадваліся ў Рызе. Ступіцы колаў купляліся ў нямецкай фірмы «Fichtel & Sachs»...

              Браты  Старавольскія – Нахум, Лазар і іхні кампаньён Ісак Піваварскі – звычайныя тутэйшыя габрэі - замахнуліся не на карчму ці крамны гандаль, а на стварэнне новага брэнда – гарадзенскага ровара, а пазней матарувкі і матацыкла з фірмовай шыльдай, на якой  быў размешчаны далягляд на Новы Каралеўскі замак з левага берага ракі

       Ішоў 1926 год. Заходнебеларускія землі адышлі да Польшчы. Маршал Юзэф Пілсудскі, беларус па паходжанню, становіцца дыктатарам і ўводзіць на іх жорсткі  рэжым “санацыі” (аздараўлення)…

Альбрэхт Радзівіл, седзячы ў Нясвіжскім замке, клапаціцца не толька пра асабістую гаспадарку. Ён, арыстакрат, у 1918 годзе прадстаўляе маладую Беларускую Народную Рэспубліку ў Берліне і Швейцарыі. А зараз чакае пачэснага госця  -  маршала Юзэфа Пілсудскага...

Альбрэхт Радзівіл з дачкой Эльжбэтай у Нясвіжы

           Альбрэхт распарадзіўся наконт вячэры і пайшоў у гараж. Сярод храміраваных  «пародзістых» аўто – мэрсаў, пакардаў да іншых  - непрыкметна схаваўся невялікі і прыгожы, быццам лялькавы, ровар. Ён угледзіў яго ў Варшаве і набыў амаль што з патрыятычных меркаванняў: на раме ровара прыгожылася  эмблема,  да болю нагадваючая Радзіму. Га, да гэта ж Гародня! 

І вось зараз беларускі ровар прызначаецца ў свядомы падарунак знакамітаму госцю… (Нездарма раней, каб дагадзіць перанасычаным  панам, ім давалі хабар “шчанямі-хортамі”. Бо такое шчаня, выгадаванае ў пятым калене роду, было варта маёнтку).

Юзэф Пілсудскі, у росквіту славы, едзе ў Нясвіж.  Яму трэба ускласці  на труну свайго ад’ютанта, Станіслава Радзівіла, загінуўшага ў польска-бальшавісцкай вайне, вышэйшы знак вайскавога адрознення  – крыж «Віртуці Мілітары». І Альбрэхт не ўпусціць такі выпадак, каб абмеркаваць з польскім ўладарам перспектывы адраджэння Беларусі. А незвычайны прэзент павінен яму  спадабацца… 

Вось так сціплы гарадзенскі  ровар зрабіўся культавай фішкай у гісторыі, паняволі спалучыўшы лёсы яснавяльможных паноў і абывацеляў габрэяў. Але на гэтым наша гісторыя не сканчаецца…

Пілсудскі любіў сваю сядзібу ў Сулеювеку. Тут, у гады апалы, ён пабудаваў на ахвяраванні ваеннага камітэту фальварак, разбіў сад, прыдбаў невялікі пчальнік. Аскет па натуры, які ахвяроўваў амаль што ўсе свае заробкі  родным загінуўшых салдат і заснаванаму  ім Віленскаму ўніверсітэту, Юзэф любіў снедаць у ложку і пракаціцца з ветрыкам з Варшаўскага Бельведэру на лецішча…

І вось ён, ужо цяжкахворы, стаіць перад слушным «баявым канём», якога часам пазычае малодшай дачцэ  Ядзвізе…

                      Юзэф Пілсудскі з дачкой Ядзвігай
Няўрымслівая планерыстка, з 12  гадоў апантаная  аэраплянамі, яна была ўвасабленнем яго патаемнай мары аб сыне. І стары воін уступае «капрызу» паненкі – купляе ёй у Гародні  ў нашых знаёмых Старавольскіх… жаночую матарувку. Легкі, манеўраны, 75-кубовы -  ён быў для прадпрымальнікаў пераходнай мадэллю на шляху стварэння  матацыкла. Выбар Пілсудскага - гэта лепшая рэкляма. Бо маршал - не толькі кіраўнік Польшчы, але да таго ж і пачэсны грамадзянін Гародні… Ішоў 1934 год…

Ну, што тут зробіш, людзі хварэюць, становяцца старымі і, у рэшце рэшт, паміраюць. А жалезныя агрэгаты іржавеюць, нават пакрываюцца пацінай  - але жывуць! І, переходзячы з рук у рукі, аднойчы трапляюць да сапраўднага механіка, які надае ім другое жыццё!..  Дваццатыя гады мінулага стагоддзя  лічацца срэбным  векам паэзіі. Але гэта быў таксама сапраўды “залаты век” механікі!..

З 1936 года браты Старовольскія пачынаюць серыйны выпуск матацыклаў  «Нёман» з 100, 125 і 150-ці кубовымі рухавікамі. Бо вытворчасць ровараў да таго часу дасягнула ажно 10 000 адзінак у год! ( І сёння яшчэ старыя людзі на Пружаншчыне  і іхнія нашчадкі  з цеплынёй успамінаюць ровары свайго дзяцінства з назвай ”Нёман”). Прагрес штурхаў наперад, прадпрымальныя габрэі адкрылі прадстаўніцтва ў Варшаве. Бізнес квітнеў!..

Найбольшым попытам карысталіся «соткі» - матацыклеты з 100-кубовым рухавіком. Яны  развівалі немалую для тых часоў хуткасць – 70 кіламетраў у гадзіну – былі лёгкімі і выгоднымі і пры тым спажывалі усяго 2,25 літра паліва на 100 кіламетраў. Да таго ж кіраваць імі можна было без дазволу. Гэта была не эпічная  «Антылопа-гну», а самы што ні на ёсць сапраўдны шэдэўр мотатэхнікі – сімбіёз тэхнічнага прагрэсу і кемлівасці гарадзенскіх бізнесменаў…

Аднак да часоў  трыўмфа «Нёманаў»  асноўныя дзеючыя асобы нашай гісторыі  – яснавяльможны пан Альбрэхт Радзівіл і маршал Польшчы Юзэф Пілсудскі - ўжо пакінулі гэты свет. Дакладна не ведаем, што завяшчаў сваёй адзінай дачцы Эльжбэце бацька Альбрэхт, але Юзэф, які гадаваў малодшую дачку як сына, разам з іншымі рэчамі аставіў Ядзвізе  матарувку, якую тая “аб’ездзіла” як наравістага каня. 

Матарувка "Niemen R-75" з рухавіком"Sachs"

Брутальная дзяўчына да 17 гадоў скончыла школу планерыстаў. У 1937 годзе ужо лётала на планёрах, атрымаўшы ліцензію пілота ўсіх катэгорый - ад «А» да «Д». А ў 1939-м ўдзельнічала на адным з матацыклаў ”Нёман” (менавіта на"сотцы") у ралі  Варшава-Мінск Мазавецкі-Отвацк-Варшава. 

Мабыць, менавіта гэтая "сотка" перамагла ў гонцы?

Дэталі ралі малавядомыя, але здаецца, што сэрца юнай кіроўцы палала гонарам за родную марку!..       

Пасля далучэння заходнебеларускіх земляў да БССР і нашчадкі Радзівілаў, і Пілсудскія апынуліся ў эміграцыі. Ядзвіга жыла і вучылася ў Брытаніі, стала архітэктарам, уступіла ў Каралеўскія ПВС. Была адной з нешматлікіх жанчын-асаў Другой Сусветнай вайны, налётаўшы  312 часоў і 35 хвілін на 230 самалётах 21 тыпу. І была ўзнагароджана Баявым Крыжам за  Заслугі з мячамі.

Калі ўвосені 90-га ўлада ў Польшчы змянілася, Ядзвіга Пілсудская разам з мужам, сынам, дачкою і старэйшай сястрой Вандай вярнуліся ў Варшаву. Сёстры шмат зрабілі дзеля ўшанавання  імя бацькі. За працу ў  Фондзе сям’і Пілсудскіх, Інстытуце Юзэфа Пілсудскага, рэстаўрацыю сядзібы і стварэнне музея ў Сулеювеку (дырэктарам якога стаў ўнук маршала Кшыштаў Юзэф) у 2008 годзе прэзідэнт Лех Канчынскі прысвоіў Ядзвізе Пілсудскай ступень Камандора Ордэна Адраджэння Польшчы.

Ядзвіга памёрла ў 2014  годзе ў Варшаве, не дажыўшы шасці гадоў да стагоддзя. Куды згінулі, пагнаныя ў Гулаг, браты Старавольскія, невядома. Безумоўна,  гэта выратавала іх ад фашысцкага гета.  Але перажыць сталінскія лагера  атрымалася далёка не ва ўсіх.  Ісаку пашанцавала болей: ён узначаліў гарадзенскую суполку ў Ізраіле.

Але яшчэ больш падфартыла роварам і матацыклам «Нёман». Некаторыя наўзоры гарадзенскага брэнда можна і сёння пабачыць у Варшаўскім музее тэхнікі. 

А што тычыцца ровера і найбольш рарытэтнага матацыкла з 125-кубовым рухавіком –  абодва аксакала чакаюць свайго часу ў нейкім гаражы.

Ім прызначана роля не проста экспанатаў, а, магчыма, і ўдзельнікаў гістарычных кіназдымкаў  – «жалезных акцёраў» з патрыятычнай  «харызмай».