Т Р Э Ц Я Е  В О К А

Саламея няўпэўненай рукой паціху здымала павязку. Наперадзе – невядомасць, ад якой залежыць зараз  рэпутацыя лекаркі і магчымасці дабіцца аўдыенцыы ў імператрыцы Ганны Іванаўны. Тыднямі яна безвынікова чакала гэтай сустрэчы, каб атрымаць дазвол вызваліць двух палонных янычар. А тут падвярнуўся выпадак – яе запрасілі вярнуць зрок дзяўчыне з палацавай чэлядзі. І цуд адбыўся! Дакладней кажучы, не проста цуд, а спалучэнне таленту, вопыту, інтуіцыі і бясстрашыя маладой лекаркі. На гэты раз яна дамаглася свайго, удала выдаліўшы катаракту. Але былі ў яе авантурным жыцці і рызыкоўныя моманты: калі ад мастацтва лекавання наўпрост залежыла жыццё. Бо лекаваць прыходзілася манархаў, пашэй, жонак і наложніц султанаў, нават атамана разбойнікаў…

Саламея Русецкая была першай доктаркай у Рэчы Паспалітай. Належыла да трэцяга саслоўя. Бацька Яўхім быў мяшчанінам. І таму шлюб з нямецкім урачом Якубам Хальпірам быў добрай партыяй. Чатырнаццацігадовая дзяўчына апынулася ня дурной пустышкай, якую цікавяць толькі ўборы і забавы, а кемлівай і дапытлівай асобай. У такім узросце яна ўжо разумела прызначэнне сапраўднай жонкі і вучылася ў мужа рамяству, каб стаць яго паплечніцай. І, трэба сказаць, навука трапіла на добрую глебу. Маладзіца была таленавітай і на лёце схоплівала навыкі мастацтва лекавання. Ёй падабалася пазбаўляць людзей ад хваробы, улада над безвыходнасцю давала адрэналін і пачуццё перамогі. Нездарма Саламея з дзяцінства любіла паліць з пісталетаў. Увогуле, лёс згуляў з ёю дрэнны жарт – Саламея павінна была нарадзіцца мужчынам. Бо столькі падарожжаў, прыгод, авантур, рызыкі на мяжы фолу рэдка выпадае за кароткае чалавечае жыццё. Яна жыла ў Стамбуле, Сафіі, Пяцербурзе, Кіеве, Камянец-Падольскім, Нясвіжы (лекавала гетмана Міхала Радзівіла Рыбаньку), нават па яго загаду ў глухой палескай вёсцы Лахве. Шмат разоў яе жыццё вісела на валасінцы: яе рабавалі, арыштоўвалі, пазбаўлялі маёмасці і спрабавалі забіць.

Стамбул вачыма Саламеі Русецкай

 Аднак паратункамі неардынарнай лекаркі і жанчыны заўсёды былі дзве рэчы: яе геніяльнае майстэрства ўрача-акуліста і магічны талісман – хірургічны ланцэт, які Саламея насіла ў падбіўцы на пасе і з якім ніколі не разлучалася…

Гэты хірургічны інструмент быў падараваны ёй мужам у пачатку медыцынскай практыкі. Штучна выкананы са зплаву каштоўных металаў невядомым майстрам, ён быў падараваны Хальперу знакамітым урачом, заснавальнікам Медыцынскай школы (акадэміі ) ў Гародні, Жыльберам. Шчыра кажучы, Саламея – жанчына прагрэсіўных поглядаў – імкнулася выкарыстоўваць найноўшыя дасягненні медыцынскай тэхнікі свайго часу. Падаецца, нязручны двусечны ланцэт з цягам часу яна змяніла на больш дасканалы скальпель, які ў сярэдзіне XVIII стагоддзя быў вынайдзены доктарам Савінне ў Лондане. Часта застаючыся без граша ў кішэні, лекарка не шкадавала немалых сродкаў на удасканаленне свайго мастацтва лекавання. Яна пакінула дзённік "Авантуры майго жыцця", які і зараз захоўваецца ў Кракаве, дзе пад прозвішчам другога мужа - Пільштынава - падрабязна апісвае свае прыгоды і пакуты, выпадкі з урачэбнай практыкі, метады лекавання. Але ні словам не згадвае пра свой талісман. А самае галоўнае – свае экстрасэнсорныя здольнасці ў пастаноўцы дыягназу без усялякіх аналізаў ці апаратуры. І неверагодную інтуіцыю ў лекаванні без грунтоўных медыцынскіх ведаў (яе настаўнікамі былі выпадкова сустрэтыя ўрачы)… А яшчэ тое, што сваю кар’еру лекаркі дзяўчынка-падлетак пачала з лекавання вачэй  - самай тонкай, складанай і таямнічай галіны медыцыны…

            “І адкуль яны даведаліся?” – здзіўлялася прафесар Таццяна Бірыч, разглядаючы ўрачысты падарунак калег-аўтальмолягаў да 50-годдзя прафесійнай дзейнасці. Загадчыца каферы, акадэмік, геніяльны хірург, адным словам, беларуская гуру ў лячэнні вачей круціла ў руках незвычайную рэч – амаль што дакладную копію першых ланцэтаў.

    Яе ўраджвала не каштоўнасць залатой рэчы, а быццам падгледжаная звыш асабістая таямніца – лекаваць і быць падобным на свайго куміра – Саламею Русецкую. І хаця да паслуг Таццяны Бірыч былі найноўшыя магчымасці медыцыны ХХ стагоддзя, яна ўпотай верыла не толькі ў розум і навуку, але ў інтуіцыю і богавыбранасць лекара. Камуністка, да вайны яна ўзначаліла партарганізацыю сваёй бальніцы, а пасля вайны стала першай жанчынай ва ўрадзе БССР. Ёй прадпісвалася быць атэісткай. Але пад час соцен складаных аперацый з’явілася пэўнае ўражанне, что яе рукамі рухае нейкая моц, непадуладная адному досвіду і навуковым дасягненням. Быццам не яна сама, а хтосці звыш кіруе яе дзеяннямі і надае магічны сэнс усёй аперацыі, нябачна прысутнічаючы і падтрымліваючы хірурга…  

            Ішла Другая сусветная вайна. Калі цаной шматлікіх ахвяр нашы войскі адбілі Растоў-на-Дану, у эйфарыі ад перамогі байцы адной з частак зладзілі “лятучую” бяседу. Разлілі па кубках трафейны спірт, “забыты” акупантамі. Падступны вораг  ашчадна пакінуў на станцыі драўляны спірт.  Тыя, хто выжыў, немінуча павінны былі страціць зрок.

…- Дапамажыце! – гучна заклікаў да людзей у белых халатах малады капітан. – Няўжо няма ніякага сродку?!

І пагражаў скончыць з сабой, калі аслепне. Таццяна паклала руку на галаву пакутніка.

- Не раскісайце! – загадала ўслых. – Няма невылечных хвароб! Ёсць хваробы, якія мы яшчэ не навучыліся лячыць.

Гэта былі словы настаўніка – славутага адэскага афтальмоляга Філатава, якія сталі рэфрэнам яе жыцця. Але не толькі ідэалізм савецкага навукоўца, але і надзея на вышэйшыя  сілы, успаміны пра Саламею і яе адважныя эксперыменты з адзіным ланцэтам і ўпэўненасцю ў перамозе, надавалі рашучасць гэтай маленькай жанчыне. Нездарма яе называлі ў Адэсе “упартай беларускай”.  Гэта была нават не упартасць, а ўпэўненасць, што трэба давяраць сваёй інтуіцыі, крочыць толькі наперад.

             Абнадзеіўшы  хворага, яна засталася сам на сам, быццам перад чыстым лістом паперы: з чаго пачаць? Таццяна ў думках раілася і, мабыць нават, прасіла нябачнай падтрымкі ў калегі з далёкага мінулага… Мы не ведаем, як праходзіў  гэты “кансіліўм” паміж небамі і зямлёю, але выйсце было знойдзена…

            У той час дапамагчы гэтым пакутнікам было немагчыма. Але Таццяна Бірыч не прызнавала паразаў. Яна выразна адчула незвычайную  падтрымку  і быццам  ішла за ўнутраным голасам, які дыктаваў, падлучаючы ўяўленне… Перад  ёю паўстала  карціна… Вокісляючыся ў арганізме, спірт пераходзіць ў фармальдэгід   - абязводжаныя тканіны ацякаюць – мурашыная кіслата адымае ў вока кісларод – гінуць валокны глядзельнага нерву…  І надыходзіць фінал  – слепата…  Раз за разам пракручвае ў галаве гэты жудасны ланцужок Таццяна…

            Ёсць! Погляд яе натаркаецца на падказку звыш – кіслародная падушка! Тэрмінова патрэбны  гумовы шланг… Яна прыладжвае да яго шпрыц,  уручную нагнятае туды кісларод і робіць першую  ін’екцыю  ў вобласць вока…

Прыбор для  вывучэння вока і звычайная грэлка для кіслародных ін'екцый - такімі патрыярхальнымі сродкамі лекавала Бірыч

Ва многіх усходніх рэлігіях існуе ўстойлівае ўяўленне аб тым, што чалавечае вока нібы та “боскае вока”.  Лічыцца, што яно сімвалізуе ўсебачанне, здольнасць да празарлівасці  і інтуіцыі. Платон называе вока галоўным сонечным  інструментам. Цяжка не згадзіцца з гэтым, калі перад вачыма – вобразы дзвюх “асветніц”  у літаральным сэнсе гэтага слова. Лекарка Рэчы Паспалітай і амаль што наша сучасніца – жанчыны незвычайнага лёсу і місіі, боскай воляй прызначаныя “адчыняць вочы”, дараваць святло, лекаваць з нулю ў самай таямнічай галіне медыцыны. 

Не кожнаму пашчасціць такая доля і не на кожнага ўскладаецца такая адказнасць. Таму і таленты ў гэтых жанчын былі не абмежаваныя  ні магчымасцямі свайго часу, ні межамі ўласных здольнасцяў. “Трэцяе вока”дазваляла  ім пераадолець і час, і безнадзейнасць і нават саміх сябе…

Не аднойчы ратаваныя Богам ад смерці, ці маліліся гэтыя “нігілісткі” употай? Альбо разлічвалі толькі на сябе? Адна была авантурысткай і сібарыткай у жыцці, другая, сціплая ў побыце, да канца жыцця па-спартанскі спаўшая на жалезным ложку, - авантурысткай і першаадкрывальніцай  ў навуцы…

Дысэртацыя 1946 года!

Аднойчы да Бірыч звярнуўся хворы на туберкулёз вачей пацыент. Захвораванне цяжкае і зараз, а ў сярэдзіне мінулага веку і зусім безнадзейнае. “Няўжо ў вас няма самалюбства?!” – у адчаі кінуў ёй пальчатку хворы. І трапіў у кропку. Толькі закрануў  не амбіцыі  выключнага ўрача, а магчымасці боскага пачатку ў ёй. Таццяна Васільеўна прыняла выклік…

Таццяна Бірыч у сваім працоўным кабінеце

            У тыя часы ў схему лячэння сухоты (туберкулёзу лёгкіх) толькі пачаў уваходзіць стрэптаміцын. Вельмі балючы і дрэнна вычышчаны антыбіётык. Знянацку Бірыч быццам апякла дзёрзкая думка: “А што калі паспрабаваць? Не багі гаршкі абпальваюць”. І разам другая: “А калі аслепне? Страшна. Побач – мозг”. “Было-не было, паспрабую на сабе! “. Пасля інь’екцыі  ўпотай хадзіла па бальніцы як самнамбула. Потым лекавала антыбіётыкам і кіслародам пацыента. Спачатку той зусім аслеп, але Бірыч не спужалася: “Працягваць  ін’екцыі!”. Літаральна навобмацак адкарэктавалі колькасць уколаў,  дозу. І, у рэшце рэшт, хворы ўбачыў святло! (Падаецца, прафесар не спынілася не па ўласнай волі. Уключылася ўсё тое ж “трэцяе вока” – боскі дар інтуіцыі… І хай скептыкі і атэісты прыпісваюць гэты цуд ўласцівасцям чалавечага эпіфіза, нас не правядзеш…)…

А чаму, напрыклад, вядомы прафесар Таццяна Бірыч без усялякай ганарыстасці  ўласнаручна рабіла перавязкі, правярала мікрабіялагічныя аналізы сваіх пацыентаў? Баялася інфекцыі, не давярала сваім супрацоўнікам? І да, і не. З аднаго боку – давярай ды правярай на карысць хворага. А з другога, мабыць, ведала чароўную сілу і гаючасць сваіх рук, навогул сваёй прыроднай энергетыкі?..

            Аднойчы Таццяна ўзгадала, як у дзяцінстве з цікавасці прымарозіла язык, які намёртва ўхапіўся  за жалеза,- і прыдумала крыяэкстрактар – інструмент, які пад уздзеяннем нізкіх тэмператур хапае і вымае з вока крышталік. Проста купіла ў ювелірнай краме срэбны кубачак, па яе загаду зрабілі прыбор накшталт ручкі з шарыкам на канцы. А вуглекіслы лёд для яго астуджэння да 80 градусаў "выгадавала" у звычайным ледніку. Пасля гэтага аперацыі па перасадцы крышталіка сталі меней траўматычнымі. А Бірыч абвясцілі заснавальніцай крыяхірургіі ў былой савецкай краіне.Што гэта было – проста сялянская кемлівасць ці наіццё, падказка? Падаецца, Бірыч і сама гэтага ня ведала. Але сваё прозвішча, якое гучыць са стараславянскага  як “вяшчальнік”,  асэнсоўвала згодна з прызваннем – абвяшчаць святло для пакінутых у  змроку... 

     Нездарма і яе дачка – Тамара Бірыч - працягнула сямейныя традыцыі, таксама стаўшы афтальмолягам, вынаходніцай, выбітным навукоўцам і хірургам…

Тамара Бірыч

       Таццяна не магла адвесці вачэй ад бліскучага падарунка… Яна не аднойчы трымала ў руках вельмі каштоўныя, так званыя, “дэлікатныя” скальпелі, якія выкарыстоўваюцца ў афтальмалёгіі… З штучнага сапфіру, з дыяментавым напыленнем… Але гэты, сувенірны, зроблены па старадаўнім узоры, накшталт Саламеінага ланцэту, адразу запаў ёй у сэрца...  Як сымбаль няўміручасці і пераемнасці майстэрства  ацаленьня…

Таццяна прыйшла дадому, пагладзіла па галоўцы маленькага ўнука і зачынілася ў кабінеце. Аб чым разважала сучасная Саламея-Таццяна невядома.... А быццам лялечны  залаты скальпель Бірыч і зараз займае пачэснае месца сярод сямейных рэліквій...

            І што істотна, пасля дзвюх  геніяльных беларусак, лячэннем вачэй у нашым краі займаюцца пераважна славутыя  жанчыны-прафесары. Быццам яны перадалі эстафету, сваё нязгаснае “трэцяе вока” суайчынніцам, каб усталяваць на Беларусі афтальмалягічны матрыярхат.

Маці і дачка

Д А В Е Д К А

Скальпель ад лацінскага scalpellum  - ножычак – медыцынскі інструмент, які выкарыстоўваюць для рассякання мяккіх тканін. Уяуляе сабой невялікі хірургічны ножык даўжынёй 12 – 15 сантыметраў. Да XX стагоддзя часцей выкарыстоўвался ланцэт – хірургічны інструмент з вострым з абодвух бакоў лёзам, якім ускрывалі  гнайнікі, рабілі кровапусканне і насяканні скуры пры прышчэпках.

Для вырабу скальпеляў выкарыстоўваюць медыцынскую нержавеючую сталь. Аднаразовым скальпелям не патрабуецца высокая каразійная трываласць. Таму іх вырабляюць з загартаванай хромістай сталі для халоднай штампоўкі. Шматразовыя скальпелі адрозніваюцца альбо вялікім зместам хрому (95Х18), альбо болей складаным легіраваннем (Х12МФ). 

Лёзы скальпеляў для афтальмалягічных аперацый звычайна вырабляюць з лейкасапфіру (высокатрывалага штучнага сапфіру) альбо керамікі, стэлітаў з тлустым дыяментавым пакрыццём. З-за высокага кошту яны вымушана шматразовыя.